Beidh Tionscadail Nuálaíocha Fhine Gall ag ceiliúradh na Caibidle Deiridh de Dheich mBliana na gCéad Bliain

Tá áthas ar Chomhairle Contae Fhine Gall sraith tionscadal a fhógairt a chomórfaidh an chaibidil dheireanach de Deich mBliana na gCéad Bliain. Cuirfidh foireann Staidéir agus Chartlann Áitiúil Fhine Gall agus an Oifig Ealaíon taispeántas agus saothar ealaíne i láthair a léireoidh oidhreacht Fhine Gall sa tréimhse shuntasach seo i Stair na hÉireann. Le linn an taispeántais foilseofar ‘Politics, War and Revolution: A Timeline of Fingal History 1912- 2023’ arb é buaic an taighde a rinne Leabharlanna Fhine Gall chun deireadh na deich mbliana seo a chomóradh.  Tháinig an fhoireann Chomóradh  le chéile le Méara Fhine Gall, an Comhairleoir Adrian Henchy chun na tionscadail a sheoladh sa suíomh álainn den Man O War Inn.

Leis an bhfoilseachán ‘Politics, War and Revolution: A Timeline of Fingal History 1912-2023, mar aon leis an taispeántas a théann leis, comhcheanglaítear croineolaíocht agus téama in iarracht a léiriú cad é mar a bhí an saol i bhFine Gall ag an am sin. Ní stair iomlán de bhlianta réabhlóideacha Fhine Gall atá san Amlíne, ach leis an gcur chuige seo cuirtear ar ár gcumas an tionchar a raibh ag na himeachtaí náisiúnta ardleibhéil ar an láthair a fheiceáil.

Áirítear sa chomóradh seo freisin Coimisiún Ealaíne nua "Turning of the Tithe" leis an ealaíontóir áitiúil Sophie Daly. Ag oibriú go dlúth leis an taighde a bailíodh ó amlíne chomórtha Fhine Gall, bhí suim ag Sophie i scéalta na mban a bhí beagán balbhaithe le linn na tréimhse seo, go háirithe scéalta na máithreacha a chaill clann mhac go díreach nó go hindíreach mar chuid den choimhlint seo. Déanann Sophie scéal a fhí idir na máithreacha agus a mic saighdiúir le linn na tréimhse corraíola seo ina gcuireann sí é seo i gcomparáid le miotas Mechi, scéal atá ligthe i ndearmad den chuid is mó i Miotaseolaíocht na hÉireann. Beochan trí chainéil atá sa saothar agus déanfar é a thaispeáint mar chuid de thaispeántas comórtha Fhine Gall a bheidh ar siúl i halla an chontae i Sord an 8 Samhain.

Maidir le hOifig Ealaíon Chomhairle Contae Fhine Gall, críochnaíonn an obair le Deich mBliana na gCéad Bliain nuair a chuir roinnt coimisiúin Ealaíne Poiblí bealaí nua i láthair chun nascadh le príomhimeachtaí i stair Fhine Gall. Ina measc seo bhí Mobile Monuments, saothar a rinne machnamh ar pháirt Fhine Gall in Éirí Amach 1916; saothar nua chun Creachadh Bhaile Brigín 1920 a chomóradh; A Burning Tide in 1921 agus coimisiún scannán agus ceoil dar teideal Peace to the Ashes in 1922.

Le deich mbliana anuas tá an Chéad Chogadh Domhanda á chomóradh ag Staidéir Áitiúla agus Cartlanna Fhine Gall, go háirithe trí na litreacha tochtmhara ó na trinsí a scríobh Richard “Dick” Hely Hutchinson (2014), The Rising in Fingal (2016), the First Dáil (2019), the Sack of Balbriggan (2020), the Burning of the Coastguard Stations (2021) mar aon leis na príomhfhigiúirí Thomas Ashe (2017), Richard Coleman (2018) agus Frank Lawless (2022).  Is é an tionscadal deiridh faoin tionscnamh seo ná amlíne Fhine Gall a chur le chéile.

Dúirt Méara Fhine Gall, an Comhairleoir Adrian Henchy, ‘Beidh an foilseachán agus an taispeántas a fógraíodh inniu ag léiriú arís na tréimhse suaite seo i Stair na hÉireann. Táim cinnte go gcothófar suim agus comhbhá leis na daoine a mhúnlaigh ár dtír ina luathbhlianta tríd é seo a dhéanamh ar bhealach chomh tarraingteach agus nuálach. Maith sibh go léir ar ghlac páirt ann agus táim ag súil go mór leis an obair a fheiceáil ag teacht chun críche i mí na Samhna.’

Dúirt Lilian Whelan, comhordaitheoir Deich mBliana na gCéad Bliain d’Fhine Gall: “I rith deich mbliana na gcéad bliain, le cabhair ón Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán tá clár imeachtaí uileghabhálach, nuálaíoch agus cruthaitheach curtha ar fáil ag Comhairle Contae Fhine Gall leis an bhfoilseachán Politics, War and Revolution: A timeline of Fingal history, 1912 – 1923.” mar bhuaicphointe.  

Dúirt Oifigeach Ealaíon an Chontae agus Sarah O’Neill, Comhordaitheoir Ealaíne Poiblí Caroline Cowley: ‘I rith ár gcionta le Deich mBliana na gCéad Bliain, bhí ról ríthábhachtach ag an ealaín inár gcuid scéalta ag léiriú agus ag athshamhlú don lucht féachana, idir shean agus nua, agus tá bród orainn roinnt tionscadal iontach a choimisiúnú a chuireann tuilleadh le hoidhreacht na tréimhse tábhachtacha seo i Stair na hÉireann.’

Thionscain an Roinn Turasóireachta, Cultúir, Ealaíon, Gaeltachta, Spóirt agus Meán an Clár Deich mBliana na gCéad Bliain in 2012, agus bhí an fhreagracht aici as a chomhordú in éineacht leis na húdaráis áitiúla. Tríd an tréimhse 1912 – 1923 a chumhdach, cuireadh deiseanna ar fáil chun díriú ar ghnáth-eispéireas laethúil na ngnáthdhaoine ag maireachtáil in aimsir neamhghnách, agus ar na ceannairí agus na príomhghníomhaithe sna himeachtaí seo.  Ba é príomhchuspóir an tionscnaimh ná tuiscint níos doimhne a chur chun cinn ar na himeachtaí suntasacha a tharla le linn na tréimhse seo agus a aithint gur eascair scéalta agus cuimhní cinn an-difriúla as comh-eispéireas stairiúil na mblianta sin.

Seolfar an foilseachán ‘Politics, War and Revolution: A Timeline of Fingal History 1912-2023’ agus an taispeántas a théann leis mar aon leis an saothar ealaíne “Turning of the Tithe” ag ócáid i Halla an Chontae, Sord ar an gCéadaoin 8 Samhain ó 7pm.

Tuilleadh eolais ar ‘Turning of the Tithe’ le Sophie Daly

Agus í ina duine óg ag fás aníos in Éirinn, bhí an tírdhreach polaitiúil buailte ag Sophie ina deich mbliana féin, deich mbliana inar tháinig athruithe seismeacha ar shaoirsí reachtúla lena n-áirítear aisghairm an 8ú Leasú, an 34ú Leasú lena ceadaítear pósadh comhghnéis agus an tAcht Oideachas (Iontrálacha chuig Scoileanna) 2018, ina sonraítear nach féidir le reiligiúin a bheith ina mbac ar oideachas inár sochaí ilchreidmheach.

Ag oibriú go dlúth leis an taighde a bailíodh ó amlíne chomórtha Fhine Gall, bhí suim ag Sophie i scéalta na mban a bhí beagán balbhaithe le linn na tréimhse seo, go háirithe scéalta na máithreacha a chaill clann mhac go díreach nó go hindíreach mar chuid den choimhlint seo. Déanann Sophie scéal a fhí idir na máithreacha agus a mic saighdiúir le linn na tréimhse corraíola seo ina gcuireann sí é seo i gcomparáid le miotas Mechi, scéal atá ligthe i ndearmad den chuid is mó i Miotaseolaíocht na hÉireann. Rug Morrigan, bandia an chogaidh, an mac seo leis an drochrath go gcuirfí chun báis é ina naíonán toisc go mbeadh níos mó tubaiste ann dá ligfí beo é. Déanann an t-ealaíontóir machnamh ar an smaoineamh seo gur minic a bhíonn ar mháthair íobairt a dhéanamh, bíodh sé ar intinn todhchaí níos fearr a bheith ann don mháthair, don leanbh agus i gcás máithreacha na trodaithe saoirse do thodhchaí na tíre. Beochan trí chainéil a bheidh sa saothar agus déanfar é a thaispeáint mar chuid de thaispeántas comórtha Fhine Gall a bheidh ar siúl i halla an chontae i Sord.

Fine Gall sa tréimhse 1912-1923 

Bhí Fine Gall lán de ghníomhaíocht pholaitiúil, mhíleata agus shóisialta le linn na tréimhse seo.  Bhí fir agus mná ar fud an chontae ina mbaill d’Óglaigh na hÉireann, d’Arm Saoránach na hÉireann agus de Chumann na mBan agus bhí ról tábhachtach acu sna heagraíochtaí seo agus chuir siad le himeachtaí de réir mar a tháinig siad chun cinn i gCathair Bhaile Átha Cliath agus i dTuaisceart Chontae Átha Cliath.  Throid fir ó Bhriogáid Fhine Gall, faoi cheannas an Chaptaen Richard Coleman ó Sord, san Institiúid Mendicity ar Ché Uiséir tar éis do Shéamus Ó Conghaile tacaíocht a iarraidh ar Thomas Ashe. Rinneadh fáinne thart ar an bhfoirgneamh agus bhí sé insíothlaithe faoin gCéadaoin 26 Aibreán 1916 agus maraíodh Peter Wilson ó Sord nuair a ionsaíodh an foirgneamh faoi dheireadh. Bhí baint ag daoine eile leis an gcath ag an GPO.

Ar an Aoine 28 Aibreán, rinne Briogáid Fhine Gall ionsaí ar bheairic an RIC ag Cill Mhúine, Cill Dhéagláin. Chosain an RIC é ar feadh tréimhse ama ach ghéill na fir a bhí laistigh nuair a chaith na hÓglaigh buamaí ar an bhfoirgneamh. De réir mar a bhí an géilleadh ar siúl tháinig fórsa mór RIC ó Bhaile Shláine chun a gcomhghleacaithe a neartú agus thosaigh an troid arís.  Ba é Cath Chill Dhéagláin an cath ba mhó taobh amuigh de chathair Bhaile Átha Cliath le linn Sheachtain na Cásca agus an t-aon chath a bhuaigh na hÓglaigh san Éirí Amach.

Ag rith mar shnáithe tríd an tréimhse seo is ea an chaoi a raibh cathanna ar siúl ar fud an chontae, bhí trúpaí Éireannacha i mbun comhraic ar fud na cruinne freisin. Lean an Chéad Chogadh Domhanda ar aghaidh ag cur feirge agus bhí tionchar aige ar an ngnáthshaol laethúil i bhFine Gall.  Laistigh de thaifid Choimisinéirí Baile Bhaile Brigín léimid go mbaintear úsáid rialta as halla an bhaile chun imeachtaí a reáchtáil chun airgead a chruinniú chun costais phearsanra seirbhíse gortaithe a chlúdach, agus freisin tograí chun cuibhrinn a chur ar bun chun bia a fhás chun dul i ngleic leis an ardú géar i bpraghsanna de bharr na coimhlinte.

Is léir freisin go ndeachaigh imeachtaí na tréimhse réabhlóidí i bhfeidhm go mór ar áitritheoirí Fhine Gall.  Tharla roinnt eachtraí tábhachtacha i bhFine Gall. Leis an ruathar ar Aeradróm Bhaile Uí Choileáin i mí an Mhárta 1919, inar gabhadh breis is seachtó raidhfil agus cúig mhíle urchar armlóin, cuireadh airm ar fáil d’IRA Bhaile Átha Cliath d’fhormhór an chogaidh in aghaidh riail na Breataine. Cruthaíodh ceannlínte domhanda le creachadh Bhaile Brigín an 20 Meán Fómhair 1920. Thug Coiste Meiriceánach um Téarnamh in Éirinn cuairt ar an mbaile, rud a chinntigh go raibh rialú na Breataine in Éirinn faoi scrúdú idirnáisiúnta.

Chuir trí dhúnmharú brúidiúla idir mí Dheireadh Fómhair agus mí na Nollag 1920 uafás ar leith ar an gcontae.  An 27 Deireadh Fómhair, maraíodh John ‘Terry’ Sherlock sna Sceirí; tarraingíodh iar-shaighdiúir i gCill Dhéagláin Jack ‘Rover’ McCann óna theach cónaithe sa Ros an 22 Samhain 1920 agus lámhachadh chun báis é, agus mí ina dhiaidh sin, dúnmharaíodh Thomas Hand sna Sceirí.

Ba dhócha go raibh teacht na sos cogaidh i mí Iúil 1921 ina fhaoiseamh do mhuintir na háite. Ní raibh an contae buailte leis an gCogadh Cathartha den chuid is mó, ach leanadh le muintir Fine Gall a mharú agus a ghortú ar dualgas ar fud na tíre fiú nuair a tháinig deireadh leis an gcoimhlint in Aibreán 1923.

Sonraí ar choimisiúin Ealaíne Poiblí Deich mBliana na gCéad Bliain.

In 2016 rinne Rhona Byrne & Yvonne McGuinness cur i láthair Séadchomharthaí Soghluaiste saothar ina ndéantar machnamh ar páirt Fhine Gall in Éirí Amach 1916 agus go háirithe ról na mban agus a modh iompair réabhlóideach, an rothar. Thaistil oibreacha dealbhóireachta gluaiseachta trasna Fhine Gall ar rothair ag iompar ábhair a chruthaigh an pobal, agus nuair a cuireadh stop leo, tháinig siad chun bheith ina láithreacha feidhmíochta inar sheachaid páistí scoile sa Ros, sa Seanbhaile & Ongar leaganacha nua den fhorógra. In 2020, coimisiúnaíodh fo-thacar d’ealaíontóirí múrmhaisiú chun saothar nua a sheachadadh chun ceiliúradh a dhéanamh ar Chreachadh Bhaile Brigín 1920 ar an suíomh gar don áit ar mharaigh Fórsaí na Breataine Seamus Lawless agus Sean Gibbons. Léiriú comhaimseartha ar dhó an bhaile is ea an saothar ach cuireann cuimsiú Theach Solais Bhaile Brigín siombail dóchais ar fáil do bhaile a leanann ar aghaidh ag teacht chun cinn ón luaithreach seo.

 In 2021 bhíomar i gcomhpháirtíocht le The Irish Writers Centre chun sé phíosa scríbhneoireachta nua a choimisiúnú, lena n-áirítear monalóga, gearrscéalta, filíocht agus prós. I measc na bpíosaí seo bhí saothar le hAmbasadóirí Ionad Scríbhneoirí na hÉireann Éilís Ní Dhuibhne agus Ciara Ni É, chomh maith le Dermot Bolger, Enda Coyle-Greene, Kit de Waal & Stephen Walsh, léirmhínithe pearsanta athshamhlaithe ar na himeachtaí a tharla ar oíche an 18 Meitheamh, 1921, nuair a dhóigh an IRA 6 Stáisiún de chuid an Gharda Cósta i dTuaisceart Chontae Bhaile Átha Cliath go talamh. An tsraith dar teideal A Burning Tide a léirigh Arcade Film, a scannánaíodh ar shuíomh ag Cuan Loch Sionnaigh agus an tírdhreach mórthimpeall air agus a léirigh léirithe den scoth le Ian Lloyd Anderson, Joe Duffy, Kate Gilmore, Pat Kinevane, Niamh McCann, Marion O’Dwyer agus inar úsáideadh saothair ó na scríbhneoirí Éilís Ní Dhuibhne, Ciara Ni É agus Enda Coyle-Greene. In 2022, chuimhníomar ar Frank Lawless. Tháinig an grianghraf a tógadh ar thaobh a uaighe i mBaile an Rólaigh chun bheith ina inspioráid do choimisiún scannán agus ceoil dar teideal Peace to the Ashes leis an gcraoltóir Donal Dineen agus leis an amhránaí comhaimseartha Sean Nós Inni K.